PHẢN BIỆN? PHẢN BIỆN XÃ HỘI?

CÒN LÂU LẮM!

Đương nhiên, một xã hội chậm phát triển là một xã hội thiếu nhiều ... cơ sở cho sự phát triển. Trong đó, không thể không nhắc tới “Phản biện” nói riêng và “Phản biện xã hội” nói riêng. Thậm chí đây còn là một tiền đề tối quan trọng trong việc mãi dẫm chân dưới vũng lầy hay cất cánh bay lên.

Bài viết này xin mạo muội nêu lên một giả thuyết, lý giải tại sao ở nhiều quốc gia, đã từ lâu “Phản biện” là một phần không thể thiếu trong cuộc sống thì tại Việt Nam, nó vẫn là một khái niệm xa xỉ của đa số trí thức, đừng nói là nhân dân.

Hãy bắt đầu từ câu chuyện văn hóa. Tại Châu Âu, người ta chấp nhận đánh đổi mọi thứ để đi tới tận cùng chân lý. Copecnic chống lại nhà thờ với thuyết “Nhật tâm”, “Nguồn gốc các loài” của Darwin giúp khoa học thêm một cách nhìn mới về lịch sử tiến hóa của loài người.  K. Marx với câu nói “Hạnh phúc là đấu tranh”, ông tổ của học thuyết Cộng Sản này đã đưa ra hệ thống lý luận nhằm phản biện, bác bỏ những giá trị cơ bản của Chủ nghĩa Tư Bản. Chưa biết đúng sai thế nào nhưng chắc chắn khiến phần bên kia của thế giới buộc phải điều chỉnh lại. Xã hội nói chung tốt đẹp hơn lên.

Còn tại Việt Nam, “Lời nói chẳng mất tiền mua – Lựa lời mà nói cho vừa lòng nhau” có tức quá thì cũng cố mà an ủi “Chín bỏ làm mười”. Sống xuê xoa, hòa thuận, thà chấp nhận sống chung với khuyết điểm còn hơn là nỗ lực tìm hiểu, cải tạo đối tượng.

 Lại có đứa bé 5 tuổi nhất định đòi cha nó phải giữ lời hứa từ tuần trước, là chủ nhật này đưa cả gia đình đi chơi Thảo cẩm viên. Oái oăm thay, người bố lại coi việc tụ tập, bù khú với bạn bè trong ngày nghỉ quan trọng hơn là giữ lời với con trẻ. Thế là ông mắng “Im ngay! Để tao nói mẹ mày ra chợ mua đền cho món đồ chơi!”. Nó vẫn không chịu.

A! Cá không ăn muối cá ươn, con cãi cha mẹ trăm đường con hư!... Thế là thằng bé bị nọc ra tặng cho mấy con lươn vào mông đít. Lần này nó xin tha rối rít để tránh bị ăn thêm đòn chứ chẳng còn chút ý kiến ý cò gì về việc đi sở thú nữa, và thấy mong muốn ấy là một sai lầm khiến phải mang vạ vào thân.

Văn hóa ứng xử tại Việt Nam cơ bản là:  Sẵn sàng hùng hổ hành động khi ai đó va chạm xe cộ nhè nhẹ với ta nhưng thường làm ngơ trước thiệt thòi lớn của cộng đồng nếu sự thiệt thòi ấy không trực tiếp ảnh hưởng tới quyền lợi của mình.  Người trẻ buộc phải nghe người già, kẻ dưới tự nguyện với người trên, mặc nhiên coi những phát biểu của bậc đi trước là “chân lý”.

Thế mới có chuyện cả nghìn năm nay, chúng ta coi đạo Nho là khuôn vàng thước ngọc mà chẳng thèm để ý đến những tì vết dù là nho nhỏ trong cái hệ thống lung linh ấy.

 Cho mãi tới thời đại ngày nay mới mang máng nhận ra sự bất hợp lý, ví như cổ vũ chế độ độc tài (Vua là con trời), ủng hộ lối học tầm chương trích cú, hay khuyến khích lối ứng xử mang nặng tính bất bình đẳng giới (Trọng nam khinh nữ), v...v...

Trở lại với câu chuyện trên, giả sử đây là trường hợp xảy ra tại một quốc gia phương Tây, chắc chắn người hạ roi xuống đứa trẻ sẽ phải lo sốt vó, vì biết đâu chừng, thằng nhóc lại nhấc điện thoại lên nhờ cảnh sát can thiệp vào hành động trấn áp vô lý của người sinh ra nó.

Câu chuyện về Văn hóa lại kéo theo câu chuyện về Giáo dục. Một nền học mà cái “danh” nhiều hơn cái thực chất đã khiến cho nhà trường đôi khi lại trở thành cha mẹ của các bậc phụ huynh có con em từ lớp Chồi tới bậc Tiểu học. Để khi xin được cho chúng nó vào trường rồi thì lại muốn “Con của tớ là đứa học giỏi nhất nhì lớp”. Mà trong muôn ngàn cách lấy thành tích học tập thì việc ngoan ngoãn nghe lời giáo viên vẫn là một “tiểu xảo” phổ biến. Lâu dần, “tiểu xảo” ấy mặc nhiên được chấp nhận như là một dạng của thiết chế.  – Thầy đã nói thì cấm có sai!

Thế là tiếng nói độc lập của cá nhân khi còn trẻ lại bì vùi thêm một lớp sóng nữa.

Được biết, sự hình thành một nhân cách phụ thuộc rất nhiều vào quá trình Xã hội hóa của cá nhân giai đoạn còn nhỏ tuổi. Ở Thụy Điển, người ta coi đây là “Thời kỳ vàng của cuộc đời”. Tại Nhật Bản, học sinh đến trường tưởng chơi nhiều mà hóa ra lại học chất lượng, từ mỗi trò nghịch ngợm mà các em tự xây dựng tư duy và cách tiếp nhận kiến thức cho riêng mình để không trở thành bản sao của ai hết,...

Do vậy, hình thành hay không hình thành tư duy phản biện cũng manh nha từ lứa tuổi này.

Bức tranh giáo dục nước nhà vốn đã ảm đạm nay còn bị tô điểm thêm những sắc màu đen tối. Ấy là hiện tượng nhiều SV giỏi ra trường chưa chắc đã có việc làm tốt còn những chàng dốt nhưng nhà to, thế lớn – tức “Vốn xã hội” hơn hẳn thì lại băng băng trên đường hoạn lộ. Nỗi bất công ấy đã thành một thứ luật bất thành văn nên chẳng mấy người thèm mở miệng, hoặc do mở mãi mỏi cả hàm mà đâu thấy suy chuyển gì nên đành dằn lòng chịu đựng.

Văn hóa Việt Nam, Giáo dục Việt Nam góp phần tạo nên xã hội Việt Nam. Một xã hội mà “câu chuyện cơ chế” luôn là một đề tài nóng hổi.

Trong nhiều trường hợp, đường lối của nhà nước (có thể) đúng đắn nhưng cấp thi hành lại thực hiện ngả nghiêng. Bởi họ không có hay không dám cất lên tiếng nói phản biện công khai nên chỉ dám “bày tỏ ý kiến” thông qua việc chui qua những lỗ hổng của cơ chế để làm lợi cho bản thân. Câu khẩu hiệu “Phê bình, tự phê bình” chúng ta nghe đã quá quen song thử hỏi có mấy tổ chức hay cá nhân làm tốt? Bởi nền văn hóa và kinh nghiệm trong môi trường giáo dục trước đó đã cho họ những “con đường” ứng xử rồi.

Gần đây, có ông lãnh đạo thành phố Hải Phòng đã cất tiếng nói “phản biện” cả báo chí lẫn ý kiến của chính phủ. Có người nói ông dũng cảm vì bảo vệ cấp dưới, lại có người nói ông dũng cảm với suy nghĩ của chính ông, rằng: “Trước các cụ hưu trí, những người gần đất xa trời, lẩn thẩn hết cả rồi thì nói gì mà chẳng được!”

Ông làm thế bởi che chắn cho cấp dưới hay vì có lý do để khẳng định cả báo chí lẫn chính phủ đều sai? Phải chăng đây là một ngoại lệ? Tôi cho rằng không! Vì một lỗ hổng nào đó của cơ chế khiến vị này sẵn sàng đánh một “Canh bạc phản biện”  - Được thì ăn, thua thì cùng lắm làm... kiểm điểm.

Ở đây, “cơ chế” đã tiếp tay cho ông làm liều.

Vậy là...

Nếu như trên thế giới, người ta coi bậc Trí thức sinh ra để nghiên cứu, sáng tạo, hoài nghi khoa học và phản biện xã hội thì tại Việt Nam, hình như phần nhiều các trí thức chỉ bắt đầu học cách phản biện (bức xúc thì đúng hơn) khi thôi làm quan chức.

Vì cơ chế này không khuyến khích họ đánh đổi giữa những ham muốn cá nhân và lợi ích cộng đồng.

Đương nhiên, một xã hội muốn phát triển phải cần rất nhiều yếu tố, song không thể không có sự song hành của “Phản biện” nói chung và “Phản biện xã hội” nói riêng. Khi nào để điều đó không còn là một khái niệm xa xỉ tại Việt Nam? Như trên vừa nói, với nền văn hóa ấy, với đặc điểm giáo dục này, với cơ chế hiện tại,... Hãy còn lâu lắm.!

Hi vọng lắm thay nhận xét vừa rồi chỉ là võ đoán.

          (Nói thêm: Bài này tôi gửi và đã đăng trên tuanvietnamnet với tiêu đề “Phản biện xã hội và lối sống tiểu xảo” - http://www.vietnamnet.vn/vn/chinh-tri/tuanvietnam/61655/phan-bien-xa-hoi-va-loi-song--tieu-xao-.html

Sau khi xem bài, tôi lại muốn bổ sung thêm chút nữa để hoàn thiện hơn theo suy nghĩ của tôi)

Trần Anh Tuấn